Farkındalık nedir ve ruh sağlığımıza nasıl iyi gelir?

Bir gün Instagram'da gezinirken karşıma çıkan bir videoda bir an duraksadım.

Ekranda şu yazıyordu:

"On yıl sonraki halin, bu anın tadını biraz daha fazla çıkarman için sana yalvarıyor."

Bu, çoğumuzun yaşadığı bir zorluğu hatırlattı bana: Anı yaşamak.

Türkçede "farkındalık" olarak da bilinen "mindfulness" isimli bu yöntem, kişilerin belli bir anda düşüncelerine, duygularına ve çevresine dikkat kesilmelerini teşvik ediyor.

Hayatımız gitgide daha yoğun hale gelse de uzmanlar farkındalığın bir lüks değil, ruh sağlığımızı korumak için bir gereklilik olduğunu söylüyor.

'En iyi yıllarımı yaşadığımı bilmiyordum'

Ürdün'ün Amman kentinde yaşayan 37 yaşındaki spor eğitmeni Zeina, "Yıllarımı daha iyi olmaya çalışarak harcadım, ama aslında iyi olduğumu unuttum" diyor.

Zeina, yirmili yaşlarında dış görünüşüne ve kilosuna çok fazla odaklandığını, hep eksik hissettiğini anlatıyor.

Ama şimdi eski fotoğraflarına bakınca, kendine çok acımasız davrandığını fark ediyor.

Eskiden bilgisayar mühendisi olarak çalışan Raed için ise işini kaybetmek bakış açısını değiştirmiş.

O günlerini BBC'ye anlatan Raed, "İşyerindeki baskıdan hep şikâyet ederdim ve işimi değiştirmeyi isterdim. Şimdi işimi kaybettim, o günleri en ince ayrıntısına kadar özlüyorum; sabahki trafik sıkışıklığını bile" diyor .

Aylık maaş ona hem zihinsel hem de maddi istikrar sağlıyor, ailesine daha iyi bir hayat sunmasına imkân veriyordu.

"Meğer hayatımın en iyi yıllarını yaşıyormuşum, farkında değildim."

İki çocuk babası, kırklı yaşlarının ortasındaki Ahmed ise eskiden çocuklarının bir an önce büyümesini dilerdi; böylece kendine biraz zaman ayırabileceğini düşünürdü.

Ama çocukları ergenlik çağına gelince bakış açısı tamamen değişmiş:

"Çığlıklarından, aynı soruları tekrar tekrar sormalarından, evin içine kattıkları kaostan bıkardım" diyen Ahmed şöyle devam ediyor:

"Şimdi ise o günleri, seslerini ve o rastgele sohbetlerini özlüyorum. Çok geç fark ettim ki o kaos aslında hayatımdaki en güzel şeymiş."

Neden içinde bulunduğumuz anı görmezden geliyoruz?

Zeina, Raed ve Ahmed'in hikâyeleri, çoğu insanın zaman geçtikten sonra anların değerini fark ettiğini gösteriyor.

Ürdün'deki İrbid Tıbbi Danışma Merkezi'nden psikolog Dr. Nawaf Al-Rifai bu durumu şöyle açıklıyor:

"Psikolojik ve nörolojik açıdan insanlar doğal olarak 'zihinsel yolculuk' eğilimindedir; yani uyanık oldukları zamanın büyük bölümünü geçmişteki olaylar ve geleceğe dair beklentiler arasında geçirirler."

Bu süreç, düşünme ve planlamadan sorumlu beynin "varsayılan ağı" ile bağlantılı.

Ama bazıları için bu durum sürekli bir dikkat dağınıklığı kaynağına dönüşüyor.

Al-Rifai'ye göre, şu anda kalmakta zorlananlar dikkatsiz değil, "bilişsel olarak fazlasıyla meşgul" kişiler ve buna eğilimli kişiler yoğun düşünmenin kendilerini çözüme ulaştıracağına inanırlar; oysa bu, onları tatmin duygusundan ve verimlilikten uzaklaştırır.

Farkındalık nereden geliyor?

Farkındalık pratiğinin kökleri, Budist gelenekte kullanılan meditasyon tekniklerine dayanıyor; aydınlanmaya giden yolun temel bir parçası.

1960'lı yıllarda bilim insanları bu tekniğin ağrı ve ruhsal hastalıkların tedavisinde tıbbi faydalarını araştırmaya başladı.

Amerikalı Profesör Jon Kabat-Zinn bu alandaki öncülerden biri oldu. 1979'da Massachusetts Üniversitesi Tıp Merkezi'nde Farkındalık Temelli Stres Azaltma (Mindfulness-Based Stress Reduction – MBSR) programını kurdu.

Kabat-Zinn, sekiz haftalık program boyunca kronik ağrısı olan hastalara farkındalığın temel ilkelerini uygulattı.

Şimdiki anda, yargılamadan ya da aşırı düşünmeden farkında olmanın, insanların günlük baskılarla daha iyi başa çıkmasına yardımcı olduğunu ve psikolojik iyilik halini olumlu etkilediğini gördü.

Bulgularını tıp dergilerinde ve kitaplarda yayımlayarak bu uygulamayı daha geniş tıp camiasında popülerleştirdi.

Bugün farkındalık, İngiltere Ulusal Sağlık Sistemi (NHS) de dahil olmak üzere klinik ortamlarda kullanılan bir terapi tekniği.

Görünmez bir kıyas yarışı

Sosyal medyanın hayatımızda giderek daha fazla yer kapladığı bir dönemde, artık kıyaslama yapmak için pek çaba harcamak gerekmiyor. Parmağımızı kaydırmamız yeterli.

Araştırmacı gazeteci ve medya eğitmeni Safaa Al-Ramahi, kullanıcıların algoritmaların içine hapsolduğunu söylüyor. Bu algoritmalar onlara gerçekçi olmayan bedenler, lüks tatiller gibi abartılı bir gerçeklik sunuyor.

Al-Ramahi, "Bütün bunlar bilinçaltımızı yavaş yavaş yeniden programlıyor. Herkesin kusursuz bir hayat yaşadığını, sıradan, geri kalmış ve kusurlu olanın sadece biz olduğumuzu düşünmeye başlıyoruz" diyor.

Psikolog Al-Rifai'ye göre bu, insanların kendi hayatlarını başkalarının seçilmiş ve filtrelenmiş anlarıyla kıyasladığı "yukarıya doğru sosyal karşılaştırma" olgusunu besliyor.

Bu durum, sosyal acı ve yetersizlik duygularıyla bağlantılı beyin bölgelerini harekete geçiriyor.

Al-Rifai bununla ilgili değerlendirmelerinde şunları söylüyor:

"Terapilerde insanlara telefon bildirimlerini kontrol etmeyi bırakmalarını ve karşılaştırma isteğini yok etmeye değil, gözlemlemeye çalışmalarını öğretiyoruz.

"Bu, zihinle savaşmak değil; onu yönlendirmeyi öğrenmek. Dijital ekosisteminizi gözden geçirin: Kimi takip ediyorsunuz? Size ne katıyorlar?"

Neler yapabiliriz?

Al-Rifai, insanları ana döndürmek için uygulanabilecek basit pratikler olduğunu söylüyor.

Bunun için "En küçük görevle başlamayı" salık veriyor.

Danışanlarına, bir fincan kahveyi beş dakika boyunca içmeye odaklanmalarını tavsiye ediyor:

"Sıcaklığını elinizde hissedin, tadına bakın, kokusunu duyun. Yürüyün ama düşünmeyin, sadece ayaklarınızın hareketini gözlemleyin. Biz buna tek görev odaklanması diyoruz."

Bir diğer uygulama ise "beş duyu oyunu" olarak biliniyor:

Al-Rifai bu teknikleri de şöyle açıklıyor:

"Buradaki bilimsel hile, dikkati kaygı beyninden duyusal beyne kaydırmaktır. Gerçek varlık oradadır.

"Unutmayın, sinir sisteminiz sürekli performans için değil, çalışmak ve dinlenmek için tasarlandı. Her zaman hatırlayın: Siz bir insansınız."